Madem bizden olmayanlardan nefret edeceğiz, bunu daha bilimsel yollardan yapmamızda fayda var diye düşündüm. Çünkü “Bak Allah belalarını verdi, deprem yarattı” veya “Yahu şunlara bak gönderdiğimiz yardımları yağmalıyor, bunlar böyle azizim” demek gerçekten bize, yani ırkımıza yakışacak yargılar değil.Çünkü eğer “Allah belalarını verdi” dersek adama sorarlar Tanrı teker teker halledemiyor mu, neden o kadar Türk de ölüyor onlarla birlikte diye. Hele bazı ibneler eminim “yahu hac yolunda birbirini çiğneyerek toplu halde ölen Müslüman Türkler nasıl ölüyor o zaman” diye sorarlar, eminim buna.
“Şunlara bak, yardımlarımızı yağmalıyor” dersek de, biri çıkar “ulan 99 depreminde diğer şehirlerden sırf yağma ve hırsızlık için gelenler de onlar mıydı? diye sorabilir, hakkıdır da.
Kardeşim sevmiyorsak sevmiyoruzdur. Niye böyle saçma sapan nedenler öne sürelim ki, di mi? Daha bilimsel yaklaşalım olaya. Biliyorum kendimizi sevmek için, kendimize “ırkçı” dedirtmemek için bu sevgisizliğimize nedenler bulmamız gerekecek. Bence bilimsel nedenler alalım, daha hoş durur.Ben yanıma Profesör Paul Bloom’u aldım, onunla beraber bize benzemeyenlere karşı empati duyamamamızın veya duymayı seçmememizin nedenlerini araştıracağız.
AHLAKİ HİSLERİMİZ
Öncelikle empatiden başlayalım, nedir empati? En basit anlamıyla empati, senin acının benim için ne ifade ettiğidir. Eğer sen acı çekiyorsan (Türk arkadaşım, kandaşım), farklı bir derecede de olsa benim için de acı vericidir bu. Üzgünsen, bu benim ruh halimi de değiştirir. Çünkü ben sosyal bir varlığım, herkesle sıkı sıkıya bağlıyım ve her şey beni etkileyebilir. İnsanların doğru düzgün okumadan bencil, ibne, şerefsiz diye niteledikleri Adam Smith şöyle der,
“Bir el havaya kalkıp bir başka insana vuracak gibi olduğunda kendimizi geri çekeriz. Hatta darbe o insanın koluna veya bacağına geliyorsa biz de kendi kol ve bacaklarımızı geri çekeriz. Birinin kasıklarına vurduklarında içimiz gider ve parmağını çekiçle vurduklarında ise sanki kendimize yapılmışçasına sinebiliriz.”Bebekler de yanlarındaki bebekler ağladıklarında ağlamaya başlarlar. Şimdi “o bebekler gerizekalı, diğer bebeklerin ağlamasını kendi ağlaması sanıyorlar, acı çektiklerini düşünüp ağlıyorlar” diyebilirsiniz, lakin bilim insanları bebeklerin kendi ağlamalarının ve diğerlerinin seslerini kaydetmişler ve sonuçta bebeklerin diğer bebeklerin ağlamasına kendi ağlamalarından daha farklı / daha çok tepki verdiği ortaya çıkmış.
Şempanzeler için de kendi türdeşlerinin acılarının onlar için caydırıcı olduğunu biliyoruz. Bir deneyde bir şempanzeyi ortasında bir kaldıraç olan bir odaya koyuyorlar. Şempanze kaldıraca vurdukça karşılığında yemek alıyor. Akıllı bi hayvan için kolay sonuç, kaldıraca vur, yemeği kap, mis. Ama işte yanda bi oda daha var ve aralarında bi pencere var. Yan odaya başka bi şempanze koyuyorlar ve bizimkisi kaldıraca vurdukça hem yemek geliyor hem de yan taraftaki şempanzeye elektrik şoku veriliyor. Hayvancağız da bağırıyor tabi ( bu tür deneyler artık yapılmıyor ) Bizim şempanze de çıkmaza giriyor, kendini beslemek için diğerine acı vermek zorunda. Şempanzelerin huyudur, kendilerini öldürecek kadar aç bırakamazlar. Yine de bizimkisi diğer şempanze acı çekmesin diye uzun bir zaman yemek yemiyor.Yalnız diğer odadaki şempanzenin yerine tavşan koyduklarında, bizimkisi hiç sallamıyor, hatta bazen üst üste basıyor o kaldıraca tavşancık acı çeksin diye. (Buldum biz şempanzeyiz, onlar tavşan… ı ıh olmadı bu, türlerimiz aynı çünkü :/ )
Tabi empati kurmak ahlakla mantıken bağlı değil. Seri katillerin empati yoksunu ama bir o kadar da mantıklı olabildiklerini biliriz. Aristo bu durumu şöyle özetlemiş vakti zamanında: “Seni acı içinde görebilirim, bu bana acı da verebilir, ama bu demek değildir ki sana iyi davranacağım. Senden kaçabilirim, kafamı çevirebilirim ve hissettirdiğin bu acı için seni suçlayabilirim” hmm, depremde ölen çocukları görmeme rağmen nasıl da hala “belalarını verdi” diye çemkirebildiğimi açıklıyor bu sanırım.
Yalnız bildiğimiz bir şey var, o da herhangi bir deneyde bir insanı empati kurmaya teşvik edebilirsek, o insanların neler hissettiklerini daha iyi anlamalarını sağlayıp, dolayısıyla onlara karşı daha duyarlı davranmaya başladıklarını gözlemleyebiliyoruz. İnsanlar farklılaştıkları konularda bile oldukça yoğun bir biçimde empati kurabiliyorlar. Genelde yüksek empati sahibi insanlar, düşük empati sahibi insanlara nazaran daha nazik insanlar oluyorlar.
Ama empati dediğimiz şey de insan yeteneği gibidir. Bazılarında çok, bazılarında az vardır, bazılarında hiç yoktur ki bunlar genelde seri katil, diktatör falan oluyor. İşte bazı ünlü seri katillerin ve hırsızların empati hakkındaki düşünceleri:
“Niye onların ne hissettiğini önemseyeyim ki? Ben o değilim”
-
Kör insanları soymakla ustalaşmış 13 yaşındaki bir soyguncu. Mantıksal olarak tamamen doğru, insani yönden bir o kadar duygusuz.“ Her zaman öldürmeye yatkındım, ne zaman karşımdaki insanların hislerini hissetmeye başlasam, bunu durdurabiliyordum ve yapacağım şeyin çok kötü bir şey olduğunu her zaman biliyordum, yine de yapıyordum”
-
Gary Gilmore, seri katil
“İnsanlar neden öldürdüğüm bu kadar insan için yaygara koparıyorlar anlamıyorum, sonuçta bi ton insan var dünyada”
- Ted Buny, seri katil. Yine gayet mantıklı, gayet duygusuz ve merhametsiz.
Azınlıklarla aynı tür (homo sapiens) olduğumuza göre olaya başka bi noktadan bakmakta fayda var:
Gruplar
Sevmekte, önemsemekte, hoşlanmakta, acısı bizi ilgilendirende, bunların hepsinde taraflıyız. Çocuklarımızı arkadaşlarımızdan, arkadaşlarımızı ise tanımadıklarımızdan daha fazla önemseriz, ve bu normaldir.
Kendi grubumuzu kayırabileceğimiz her durumda kayırmaya meyilliyiz. Bir çok gruba dahiliz, erkekler grubu, kadınlar grubu, Fenerliler, Beşiktaşlılar, Kemalistler, solcular, liberaller, Türkler, Kürtler vs vs. Ve sosyal algılama ve sosyal davranışlarımızda mevcut olduğumuz gruplar bizim için çok önemli.
Düşünsenize, yeteri kadar nöron sahibi olmamıza rağmen bariz bir penaltı poziyonuna bin kere tekrarını izledikten sonra bile itiraz edebilmeyi neyle açıklayabiliriz başka? Vicdanımız olduğu halde, iyi insanlar olduğumuz halde çocukların, kadınların, suçsuzların öldüğü bir depremi nasıl tanrının laneti olarak görebiliriz? Nasıl batı demokrasisi sevdalısı olduğumuz halde Atatürk’ü eleştirtmeyiz asla? Nasıl mevcut zulümleri gördüğümüz halde iktidara laf söyletmeyiz? Sivilleri öldüren bir örgütü nasıl savunuruz? Ölmüş bir adamı tekmeleyen askeri nasıl olumlarız? Ait olduğumuz gruplarımız ve bu grupların ahlaki hislerimize yaptıkları etkiler sayesinde. Buna en iyi örnek Robbers Cave deneyidir.Öncelikle şunu söyleyeyim, bu ünlü Robbers Cave deneyini yapan kişi Muzafer Sherif’tir. (asıl adı Muzaffer Şerif Başoğlu)
Kendisi İzmir doğumludur, Amerika’da öğrenim görmüştür, Türkiye’ye dönüp ırkçılığı ve turancılığı eleştirmiştir. 1944’te TKP davasında tutuklanmıştır. Gayet normaldir, kesin bi puştluk yapmıştır çünkü, bizim savcılarımız, hakimlerimiz, iktidarlarımız hep haklıdır. Daha sonra 1945’te çıkıp Amerika’ya geçmiştir ve iyi ki de öyle yapmıştır, böylece dünyaya büyük hizmetler verebilmiştir. Robbers Cave deneyi belki de en önemli hizmetidir.
ROBBERS CAVE DENEYİ
Deneyde 11-12 yaşındaki çocuklar denek olarak kullanılıyor. Hepsi iyi yetiştirilmiş, zengin ve aynı ırka mensup çocuklar. Deney yeri bir yaz kampı. Çocuklar tatil için orada olduklarını sanıyorlar ve birbirlerini tanımıyorlar. Amaç çocukları “rastgele” (burası önemli) iki ayrı gruba ayırmak ve izlemek. Çocukları iki ayrı gruba ayırıyorlar ve çocuklar iki ayrı binalarda birbirlerinden habersiz bir şekilde kampa başlıyorlar. Kendilerine isim bulmaları isteniyor, bir grup kendilerine “Kartallar” derken diğeri kendilerine “Yılanlar” diyor. Bir hafta diğer grubun farkında olmadan kendi binalarında kaynaşıyorlar. Daha sonra gruplar birbirleriyle karşılaşıyorlar ve beraber zaman geçiriyorlar. Ortak yarışmalar düzenleniyor ve başta her şey eğlenceli giderken gruplar arası gerilim giderek artıyor.Artık Kartallar grubu için kendi üyeleri, Yılanlar grubu için kendi üyeleri çok daha önemli olmaya başlıyor. Grup içi dayanışmalar ön plana çıkıyor. Bu dayanışmalar sayesinde grup elemanları git gide birbirlerine benzemeye başlıyorlar (ahlaki yönden) ve ortak kültürleri oluşuyor. Örneğin Kartallar kendilerini Yılanlara göre daha temiz ve asla küfretmeyen saygıdeğer çocuklar olarak görürken, Yılanlar’ı ise pis olarak görüyorlar. Yılanlar ise kendilerini bıçkın, Kartallar’ı “iyi aile çocukları, sünepe” olarak görüyorlar. Ve dediğimiz gibi, bu çocuklar başlangıçta rastgele gruplara ayrılmıştı.
Gruplar kendilerine bayraklar yapıp, marşlar hazırlıyorlar, gruplar arası farklılıklar arttıkça, birbirlerine karşı agresiflik de artıyor ve en sonunda Yılanlardan bir eleman gidip Kartallar’ın bayrağını yakınca iş çığrından çıkıyor ve Psikoloğumuz devreye giriyor.
Psikoloğumuz Şerif, deneyinde başarılı olduğunu görünce(homojen bir gruptan farklı iki kültür yaratabilmek) artık deneyin diğer kısmına geçiyor. Grupları barıştırmak.
Önce iki gruptan temsilciler alınıp barış müzakereleri başlatılıyor. Kaç kere dedim Yılanlar terörist, teröristlerle Kartallar masaya oturmaz diye ama dinletemedim. Müzakerelerde amaç agresifliğin ve küfrün bitmesi. İşe yaramıyor, işe yaramadığı yetmediği gibi müzakerelere katılan temsilciler de hain damgası yiyip gruplarından uzaklaştırılıyor.Bu sefer grupları bölmek için, grup olarak değil de bireysel olarak katılabilecekleri olimpiyatlar tarzı yarışmalar düzenleniyor. Bu da işe yaramıyor. Eninde sonunda yarışma yine Kartallar – Yılanlar çekişmesine dönüşüyor.
Ortak noktalarda yemek servisi yapılıyor kaynaşma olsun diye. Bu sefer yemek kavgası çıkıyor, daha fazla sataşma, daha fazla küfür. Her gruba ayrı ayrı “kardeş ve komşu sevgisi” anlatacak dini vaizler gönderiliyor. Ama bu da işe yaramıyor. Hatta işin ilginç yanı, çocuklar bu vaizlerin vaazlarını can kulağıyla dinleyip, vaizlere büyük saygıda bulunuyorlar. Ama vaiz mesela “komşunu sev!” dediğinde bir Yılanlar grubunun üyesinin anladığı şey “Tabi ki komşumu seveceğim! Çünkü o da Yılanlar grubu üyesi, ve zaten onu seviyorum da, çünkü Kartallar gibi pislik değil!!” olunca, tabi ki bi işe yaramıyor.
İşe yarayan tek şey “ortak amaç – ortak düşman” oluyor. Psikolog Şerif her iki gruba da “beyler su sistemimiz ne yazık ki kimliği belirlenemeyen bazı kişilerce bozulmuş, bu yüzden hem kendimizi korumalıyız hem de musluğu tamir etmeliyiz” deyince, çocuklar birlik olup, hem olmayan düşmana karşı su sistemlerini koruyorlar hem de susuz kalmamak için hep beraber musluk inşa ediyorlar. Ve “ortak düşman” yani uzaylılara karşı bütün dünyanın birleşmesi gibi Kartallarla Yılanları da birleştiriyor.
Ne kadar süper değil mi, bu çocukların ne dinleri, ne dilleri ne de ırkları farklıydı, yetişme tarzları bile aynıydı. Böyle ayrılmış gruplara biz “minimal gruplar” diyoruz. Şimdi minimal gruplara başka trajikomik örnekler verip bölümü bitirelim.
Psikolog Tajfel’in deneyinden bahsedelim mesela. Tajfel deney grubuna bazı modern sanat resimleri gösteriyor ve aldığı cevaplardan onları “rastgele” (yine önemli) “Klee hayranları” ve “Kandinsky hayranları” diye ayırıyor. Araştırma sonunda Klee hayranlarının birbirlerine daha yakın hissetmelerinin yanında, onlara göre Klee hayranları Kandinski hayranlarına göre daha zekiler. Aslında başlangıçta söylediğim gibi, bu insanlar Tajfel onları grupları ayırmadan önce Klee hayranı bile değillerdi! Daha da komiği, benzer deneyi sadece para atışıyla da yapıyorlar. Herkes elindeki madeni parayı havaya atıyor ve yazı gelenler bir grup, tura gelenler ayrı bir grup oluşturuyor. Aynı sorular soruluyor ve aynı cevaplar alınıyor, herkesin grubu akıllı, herkes memnun grubundan. Ve grup elemanlarına dağıtmak için para verildiğinde parayı alan, ortak tek noktası attığı madeni paranın yüzünün aynı geldiği arkadaşlarına parayı daha torpilli dağıtıyor.
Sonuçta gruplar bireylerin ahlaki hislerini belirlemede yüksek derecede etkili oluyor. En okumuş/ duygusal insan bile kendi grubunun kendine göre iyiliği için bir başka grubun acı çekmesini görmemezlikten gelebiliyor.
“Ahlaki Hislerimiz” konusu burada bitiyor, bir sonraki konumuz “Ahlaki Yargılarımız" (Başkasına zarar vermeden her şeyi yapabilirsin diyorsun, evimde bayrak yakabilir miyim?) konusu olacak.
Adamın yerinde olmak, çocuğun yerinde olmak,
seyredenin yerinde olmak...
